Prosp. Czornowoła – pomnik ofiar lwowskiego getta
ID:
224
W 1988 roku Towarzystwo Kultury Żydowskiej im. Szolema Alejchema we Lwowie zainicjowało budowę pomnika zamordowanym w getcie. Istniał już wówczas projekt pomnika. Jego autorką była mieszkanka Jerozolimy, niegdyś lwowiaka, Luisa Sterenstein. Ogólny budżet projektu, który zmieniał się kilka razy na skutek procesów inflacyjnych w latach 90., wyniósł ponad 500 tys. karbowańców. Mimo trudności, budowa została ukończona, i 23 sierpnia 1992 roku odsłonięty został pomnik ku czci ofiar lwowskiego getta (1941-43) – bez tradycyjnej białej zasłony, ale z czerwoną wstążką.
Historia
Historia projektu:
Korzystając z okazji, Towarzystwo Kultury Żydowskiej im. Szoloma Alejchema we Lwowie zwróciło się do władz z inicjatywą budowy pomnika ofiar getta. Projekt idealnie wpisywał się w równoległy proces „zaszczepienia masom idei proletariackiego, socjalistycznego internacjonalizmu i radzieckiego patriotyzmu, walki z przejawami burżuazyjnego nacjonalizmu, ograniczeń i egoizmu narodowego, szowinizmu…” (DALO, P-3/62/594).
Po włączeniu propozycji budowy pomnika ofiar lwowskiego getta do proponowanej listy pomników „ofiar faszyzmu” Miejski Komitet Wykonawczy wydzielił miejsce na pomnik na obrzeżach miasta, w końcu ul. Pelechatego (obecnie ul. W. Jeroszenki) – za cmentarzem żydowskim.
Towarzystwo Kultury Żydowskiej im. Szolema Alejchema we Lwowie nalegało na zmianę lokalizacji pomnika. „Wybrane miejsce wydawało się chybione, ponieważ znajdowało się poza granicami dawnego getta i nie odpowiadało realiom historycznym. Po długich namowach udało się przekonać o tym władze miejskie. Wydzielona została działka w rejonie znanej z tragicznych wydarzeń „bramy śmierci” na ulicy 700-riczczia Lwowa (700-lecia Lwowa) – właśnie tam, gdzie miała miejsce tragedia” (Arkadij Parchomowskij. Po dołgu żywych/ Dług żywych // Szofar Nr 15, sierpień 1992, s. 5)
Podczas omawiania szczegółów budowy pomnika mieszkająca obecnie w Izraelu lwowiaka, Luisa Sterenstein przygotowała i przedstawiła projekt pomnika. Nad projektem pracowała we współpracy z synem Yoelem Schmuklerem.
Źródła finansowania:
Projekt pomnika okazał się dość kosztowny. Jego wartość cały czas rosła na skutek procesów inflacyjnych lat 90. Zatwierdzony początkowo budżet wynosił blisko 100 tys. karbowańców, jednak do końca realizacji projektu zwiększył się niemal sześciokrotnie. Ogólna suma składała się głównie z prywatnych dotacji, których dokładne kwoty jest dziś bardzo trudno ustalić.Na budowę pomnika władze lokalne wydzieliły początkowo 10 tys. karbowańców, zaś społeczność żydowska Lwowa kolejne 20 tys. Suma ta stanowiła wówczas jedynie trzecią część wartości projektu. (Myron Pawłow, Żertwam jewrejskoho getto/ Ofiarom żydowskiego getta // Weczirnyj Lwiw/ Wieczorny Lwów Nr 33, sierpień 1992, s. 4; Uwiekowiecznit’ pamiat’ żertw getto/ Upamiętnić pamięć ofiar getta// Szofer Nr 9, 1990, s. 9)
Towarzystwo im. Szolema-Alejchema zwróciło się z prośbą o pomoc do Mykoły Horynia (w tym czasie – zastępcy przewodniczącego Lwowskiej Obwodowej Rady Deputatów Ludowych). Horyń podpisał list do kierowników lokalnych przedsiębiorstw i organizacji z prośbą o wsparcie finansowe budowy pomnika. Na prośbę odpowiedziało wiele zespołów pracowniczych. (Arkadij Parchomowskij. Po dołgu żywych/ Dług żywych // Szofar Nr 15, sierpień 1992, s. 5)
W sierpniu 1991 roku urodzony we Lwowie izraelski biznesmen Saul Lilien przeznaczył znaczną sumę na budowę pomnika. Dokładna kwota nie jest znana, jednak była to jedna trzecia ówczesnej wartości projektu (która wkrótce znów wzrosła). (ibidem)
Po publikacji artykułu o tragedii lwowskiego getta w nowojorskiej gazecie „Nowoje ruskoje słowo” (Nowe słowo rosyjskie) w Bostonie powstał komitet zbierający środki na budowę pomnika. Przewodniczącym komitetu był Semen Zasławskyj. W ciągu dwóch miesięcy komitet zebrał i przekazał do Lwowa znaczną sumę. (ibidem)
Ostatecznie suma została zebrana dzięki dofinansowaniu z budżetu obwodowego, przy wsparciu przedstawiciela prezydenta obwodu lwowskiego, Stepana Dawymuki. (Myron Pawłow, Żertwam jewrejskoho getto/ Ofiarom żydowskiego getta // Weczirnyj Lwiw/ Wieczorny Lwów Nr 33, sierpień 1992, s. 4)
Ostateczny budżet projektu wyniósł ponad 500 tys. karbowańców.
Budowa pomnika:
Makietę i projekt pomnika zatwierdziła miejska rada artystyczna. Ze względu na skalę projektu utworzona została osobna grupa nadzorująca budowę pomnika, na czele której stanął Leon Plager. Architekt Wasyl Plichiwskyj zaprojektował postument pomnika.Staraniem miejskiego zarządu budowlanego „Ukrpobutprombudmontaż” oraz kierownika J. Kraweckiego wzniesiono ogrodzenie działki, konieczne do dalszej budowy. Wkrótce potem wylano fundamenty.
Budowa pomnika powierzona została „DRBU-5” (Drogowy Zarząd Budowlano-Remontowy), które mimo braku finansowania kontynuowało prace budowlane. Ówczesnym kierownikiem zarządu był J. Szczur.
„Na czas montowania rzeźby przyjechała z Izraela autorka projektu, Luisa Sterenstein. W jej obecności, pięciu wykwalifikowanych cyzelerów: Myron Buhaj, Borys Wowk, Ihor Kuszłyk, Jurij Sikaczewskyj, Wiktor Czyżykow, pod kierownictwem naczelnika cechu Petra Czerwyna, w ciągu miesiąca zamontowało figurę, której poszczególne elementy wykonane zostały z miedzi. Równolegle trwały prace zabezpieczające i dendrologiczne”. (Arkadij Parchomowskij. Po dołgu żywych/ Dług żywych // Szofar Nr 15, sierpień 1992, s. 5)
23 sierpnia 1992 roku odbyło się uroczyste odsłonięcie pomnika ofiar lwowskiego getta.
Powiązane Historie
Architektura
Konkurs
Projekt budowy pomników „ofiarom faszyzmu”, do których należały następujące realizacje: pomnik rozstrzelanych polskich profesorów autorstwa E. Myska na ul. Suworowa (obecnie – Sacharowa), pomnik żołnierzy radzieckich w rejonie Lasu Lisinieckiego, pomnik zamordowanych w obozach nazistowskich na terenie Cytadeli oraz pomnik ofiar getta lwowskiego „na ul. Pelechatego”, z czasem przeniesiony na Prospekt 700riczczia Lwowa (700lecia Lwowa), zakładał ogłoszenie otwartego konkursu. (DALO, P3/62/593. s. 112; 122).W ramach konkursu w różnych latach zatwierdzone zostały cztery projekty pomników, w tym – projekt pomnika zamordowanych w lwowskim getcie. Budowa wszystkich pomników była żywo dyskutowana, w efekcie realizację części prac odroczono w czasie. Na przykład, pomnik polskich profesorów zamordowanych przez Niemców, który postanowiono wybudować w 1967 roku, omawiany był na zebraniach partii do końca lat 80. (DALO, P3/62/593, s. 48).
Pomnik ofiar lwowskiego getta został zbudowany według projektu rzeźbiarki z Izraela Luisy Sterenstein, która była następnie obecna przy montażu pomnika i jego uroczystym odsłonięciu. Artystka zaprojektowała pomnik razem ze swoim synem, Yoelem Shmuklerem.
Autorem projekt terenu wokół pomnika był architekt Wasyl Plichiwskyj.
Miedziane części rzeźby wyprodukowane zostały przez (DRBU5), którego kierownikiem był wówczas J. Szczur.
Pomnik przedstawia starego człowieka, zastygłego w pozie smutku i modlitwy, wznoszącego ręce i twarz do nieba. Mimo tej pozy figura wydaje się dynamiczna, co jest efektem montażu posągu z osobnych, niejednolitych brył metalu. Dynamika ta oddaje uczucie wiary i bezbronności. Jedna ręka posągu zaciśnięta jest w kułak – symbol bólu i pragnienia zemsty, druga – wyciągnięta ku górze na znak błagania i modlitwy. Głowa starca zwrócona jest ku niebu, symbolicznie odcina się od wydarzeń wokół, jakby zastygła w przeczuciu tragedii. Rozwiązanie takie nadaje pomnikowi wyraz niemego pytania i wzmacnia jego wymowę.
Figura człowieka nie jest samotna, jest częścią kompozycji. Prowadzi do niej marmurowa ścieżka – imitacja „bramy” albo „drogi śmierci”. Na prawo od rzeźby znajdują się imitacje płyt nagrobnych, a za jej plecami – drzewo, posadzone podczas odsłonięcia pomnika na znak pojednania i nowego życia. Przy postumencie rzeźby znajdują się kamienne ruiny i odłamki płyt nagrobnych – oznaka śmierci i zniszczenia.
Przed pomnikiem mieści się masywna czarna menora – rytualny świecznik – znak wiecznej pamięci i szacunku. Zespół pomnikowy znajduje się na historycznym terenie lwowskiego getta – za żelaznym wiaduktem, wówczas – na obrzeżach miasta.
O postaci mężczyzny, będącej centralną figurą pomnika, pisano wówczas w ówczesnych gazetach, że jest „czarna, jakby zwęglona”.
Postacie
Przedsiębiorstwa, które brały udział w budowie pomnika:
BMU – Miejski Zarząd Budowalny „Ukrpobutprombudmontaż”, Jefym Kraweckyj;
Trust „Zachidnaftohazbud”, Stepan Majkowycz;
PO „Łucz”, Hryhorij Tabun;
Miejskie Przedsiębiorstwo „Promenit”, Borys Huberman;
Instytut „Hidronaftochim”, Hryhorij Nalywajko;
Fabryka konstrukcji żelbetonowych, Jewhenij Maksiutynskyj;
SMU „Ukrtorhbud”, Mychajło Ginzburg;
„Obłrembudtrest”, Wołodymyr Udowenko;
„Kombinat budownictwa mieszkaniowego” Nr 1, Petro Chaba;
Giełda towarowowalutowa, Stanisław Herasymczuk;
Spółdzielnia „Progres1”, Natan Rabynowycz;
NTTM rejonu Szewczenkowskiego, Wołodymyr Pawliw;
Obwodowy komitet związku zawodowego spółdzielni, Dmytro Pych;
Trust „Promchimsantechmontaż”, Mychajło Soroka;
LUM trustu „Lwiwprombud”, Myron Kopciuch;
SU16 „Ozddobbud”, Roman Konyk;
Fabryka rzeźbiarska, Jurij Syranczenko;
„Lwiwhołowpostacz”, Jarosław Czechowskyj.
Źródła
- Vdovichenko, G., «Zdes mukami propitan kazhdyi kamen…» // Vysokyi Zamok, August 27, 1992, No. 102, p. 3.
- Komskii, B., «Eto nado ne mertvym…» // Shofar, No. 16, 1992, pp. 1-2.
- Nakonechnyi Ye., Shoa u Lvovi, ed. by V. M. Trypachuk, Lviv, 2004, 350 pages.
- Pavlov, M., «Zhertvam yevreiskogo getto» // Vechirnii Lviv, No. 33, August, 1992, p. 4.
- Parkhomovskii, A., «Po dolgu zhyvykh» // Shofar, No. 15, August, 1992, p. 5.
- Honigsman, Ya., «Sozdanie i gibel Lvovskogo getto» // Shofar, No. 15, August, 1992, p. 3.
- Schodennyk Lvivskoho hetto. Spohady rabyna Davyda Kahane, ed. by Zh. Kovba, Kyiv: Dukh i Litera, 2003, 267 pages.
- State Archive of the Lviv Region (DALO-R): f. 221, op. 3, spr. 701.
- Party Archive of the State Archive of the Lviv Region (DALO – P): f. 3, op. 62, spr. 367; DALO, f. 3, op. 62, spr. 593; DALO, f. 3, op. 62, spr. 839; DALO, f. 3, op. 62, spr. 594.
Redaktorka – Natalka Rymska