Uniwersytet Jana Kazimierza

Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie (1919-1939) – trzeci co do wielkości (po Uniwersytecie Warszawskim i Uniwersytecie Jagiellońskim) ośrodek naukowy i akademicki II Rzeczypospolitej; największa uczelnia we Lwowie spośród czterech szkół wyższych funkcjonujących w mieście w okresie dwudziestolecia międzywojennego (wśród pozostałych znalazły się Politechnika Lwowska, Akademia Medycyny Weterynaryjnej, Wyższa Szkoła Handlu Zagranicznego – potem Akademia Handlu Zagranicznego); jeden z najważniejszych ośrodków życia kulturalnego II Rzeczypospolitej.

Początek działalności Uniwersytetu zbiegł się równolegle z wydarzeniami, jakie rozegrały się we Lwowie w listopadzie 1918 r. Uniwersytet rodził się w kontekście wojny polsko-ukraińskiej, w atmosferze walk o Lwów. Po zdobyciu miasta przez Polaków (22 listopada 1918 r.), 27 listopada 1918 r. rektor Antoni Jurasz złożył ślubowanie rządowi polskiemu przed prof. Marcelim Chlamtaczem, który reprezentował komisję rządzącą. Wiceprezydent Namiestnictwa we Lwowie, Stanisław Grodzicki pismem z 17 kwietnia 1919 r. wezwał, aby wszyscy urzędnicy państwowi złożyli uroczyste ślubowanie na wierność państwu polskiemu. 14 maja Kazimierz Gałecki (Generalny Delegat Rządu dla byłego Królestwa Galicji i Lodomerii) przesłał Senatowi Akademickiemu Uniwersytetu Lwowskiego rozporządzenie Prezydium Namiestnictwa w sprawie odebrania od pracowników uczelni roty ślubowania. Osoby, które uchylałyby się od podpisania dokumentu, miały zostać zwolnione. Niemal wszyscy profesorowie ukraińscy odmówili złożenia przysięgi, wobec czego zostali pozbawieni pracy (część z nich zwracała uwagę, że jest za wcześnie na składanie ślubów, ponieważ Rada Ambasadorów nie podjęła jeszcze wówczas decyzji w sprawie przynależności Galicji Wschodniej).

W sierpniu 1919 r. w prasie ogłoszono warunki zapisów na lwowską wszechnicę. Możliwość wstępu na studia przysługiwała młodzieży, która przyznawała się do obywatelstwa polskiego oraz spełniła obowiązek służby wojskowej w wojsku polskim lub – po zgłoszeniu się – nie została przyjęta do armii, a także obywatele państw będących w koalicji bądź neutralnych. Był to cios wymierzony bezpośrednio w młodzież ukraińską, która walczyła po stronie Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej. Zapisy na Uniwersytet rozpoczęły się 25 września 1919 r. W dwa dni później zakazano prowadzenia na uczelni wykładów w języku ukraińskim. 22 listopada 1919 r. uczelnia otrzymała oficjalną nazwę Uniwersytetu Jana Kazimierza (z wnioskiem o nadanie wszechnicy imienia polskiego króla wystąpił do Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Jan Łukasiewicz). Moment ogłoszenia decyzji o nadaniu nowego imienia nie był przypadkowy – nastąpiło to w trakcie trwania uroczystości upamiętniających „odsiecz Lwowa 22 listopada”. Uchwałą Senatu Akademickiego z 15 marca 1920 r. uchylono zarządzenia dotyczące prowadzenia wykładów w języku ukraińskim. W ten sposób zlikwidowano dotychczas istniejące katedry ukraińskie na uczelni, a Uniwersytet stał się uczelnią polską, z polskim językiem wykładowym. W 1921 r. młodzież ukraińska podjęła bojkot polskiej uczelni i rozpoczęła zapisy do Tajnego Uniwersytetu Ukraińskiego.

Już w 1918 r. Senat Akademicki rozpoczął starania o przyznanie na rzecz uczelni dawnego budynku posejmowego. Wszechnica potrzebowała nowych pomieszczeń lokalowych na rozwijające się laboratoria, sale ćwiczeniowe i wykładowe. W myśl przepisów ustawy z 30 stycznia 1920 r. zlikwidowano Sejm i Wydział Krajowy byłego Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim, zaś w niespełna miesiąc później (26 lutego 1920 r.) Rada Ministrów przyznała budynki posejmowe Uniwersytetowi Lwowskiemu. Decyzję tę zatwierdzono uchwałą Sejmu Ustawodawczego RP, podjętą w lutym następnego roku. Ostatecznie, na mocy ustawy z 23 kwietnia 1923 r. budynki posejmowe stały się oficjalnie trwałą własnością Uniwersytetu Jana Kazimierza. Uroczystego przekazania gmachu władzom uczelni dokonano w czasie obchodów święta 3 Maja (1920 r.)

Działalność Uniwersytetu Jana Kazimierza była regulowana w oparciu o rozporządzenia i postanowienia Rządu II Rzeczypospolitej (w szczególności zaś Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego), decyzje Senatu Akademickiego i w oparciu o statut Uniwersytetu. Najwyższym hierarchicznie organem uczelni był Senat Akademicki, w skład którego wchodził rektor, prorektor, dziekani, prodziekani oraz przedstawiciele rad wydziałowych (po jednym z każdej). U progu II Rzeczypospolitej w ramach Uniwersytetu funkcjonowały cztery wydziały: Wydział Teologiczny, Wydział Prawa i Umiejętności Politycznych, Wydział Lekarski i Wydział Filozoficzny). W 1924 r.  dokonano podziału Wydziału Filozoficznego na dwa odrębne wydziały: Wydział Filozoficzny i Wydział Matematyczno-Przyrodniczy. W ramach Wydziału Lekarskiego w latach 1930-1939 funkcjonował Wydział Farmaceutyczny, na którym przygotowywano do pracy w zawodzie farmaceuty. Na Wydziale Prawa w kwietniu 1930 r. utworzono natomiast Studium Dyplomatyczne.

Praca naukowa na Uniwersytecie Jana Kazimierza odbywała się w ramach katedr, instytutów, wydziałów i klinik. Ilość katedr zazwyczaj odpowiadała ilości profesorów zwyczajnych i nadzwyczajnych. Każdy rok akademicki rozpoczynał się 1 października i dzielił się na 3 trymestry. Pierwszy trymestr rozpoczynał się 1 października i trwał do 16 grudnia, drugi trwał od 6 stycznia do 6 marca, zaś trzeci – od 20 kwietnia do 30 czerwca. Termin uroczystej inauguracji określał Senat Akademicki na pierwszym posiedzeniu w nowym roku akademickim; zazwyczaj miała ona miejsce w pierwszej połowie października. Zajęcia odbywały się nie tylko w dawnym gmachu posejmowym, znajdującym się przy ulicy Marszałkowskiej, ale również w budynku tzw. „Starego Uniwersytetu” przy ulicy Świętego Mikołaja. Studenci Wydziału Lekarskiego uczęszczali na zajęcia również w budynkach przy ulicy Piekarskiej, Pijarów, Głowińskiego i Łyczakowskiej. W latach 1928-1934, z powodu braku sal wykładowych na potrzeby Uniwersytetu pobudowano tzw. „Collegium Maximum”, w którym zorganizowano Studium Dyplomatyczne. W 1937 r. hrabia Stanisław Badeni przekazał uczelni wielki gmach znajdujący się przy ulicy 3 Maja, 6, który władze uczelni przeznaczyły na potrzeby Wydziału Lekarskiego i Wydziału Prawa. Poza budynkami, w których odbywały się zajęcia, Uniwersytet posiadał także własną Bibliotekę, na czele której stał dyrektor. W 1926 r. Biblioteka posiadała 319533 tomy różnych ksiąg, 1149 rękopisów, 222 inkunabuły, 259 dyplomów, 11178 monet i 508 medali.

Uniwersytet Jana Kazimierza był jednym z najważniejszych ośrodków życia naukowego II Rzeczypospolitej. Wykładali tu wybitni humaniści, m. in. Juliusz Kleiner, Jan Czekanowski, profesorowie filozofii Kazimierz Twardowski, Kazimierz Ajdukiewicz i Roman Ingarden, a także znawczyni historii sztuki Karolina Lanckorońska. Nie brakowało również wybitnych specjalistów w dziedzinie prawa. Wśród nich znaleźli się m. in. Ludwik Ehrlich, Oswald Balzer, Władysław Abraham, Przemysław Dąbkowski, Juliusz Makarewicz, Maurycy Allerhand, Roman Longchamps de Bėrier. Na Wydziale Lekarskim był zatrudniony Rudolf Weigl (wynalazca szczepionki przeciwko tyfusowi plamistemu), a także Jakub Parnas, Franciszek Groёr, Adolf Beck, Witold Nowicki. Na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym pracowali twórcy tzw. lwowskiej szkoły matematycznej: Hugo Steinhaus i Stefan Banach. Ważną postacią, związaną z Instytutem Geograficznym był profesor Eugeniusz Romer. W roku akademickim 1938/1939, w ramach 104 katedr zatrudnionych było w sumie 64 profesorów zwyczajnych, 22 profesorów nadzwyczajnych oraz 110 docentów.

Niektórzy pracownicy Uniwersytetu prócz działalności naukowej byli zaangażowani w działalność polityczną. Profesor prawa rzymskiego Marceli Chlamtacz pełnił równocześnie funkcję wiceprezydenta Lwowa. Docent Stefan Dąbrowski w latach 1920-1921 sprawował funkcję Wiceministra Spraw Zagranicznych, zaś w późniejszym okresie był posłem na Sejm z ramienia Związku Ludowo-Narodowego i Narodowej Demokracji. Z obozem endecji związani byli również profesorowie Stanisław Głąbiński i Stanisław Grabski.

Uniwersytet Jana Kazimierza przyznawał doktoraty honoris causa. Wśród uhonorowanych tym tytułem znaleźli się nie tylko uczeni, ale również osoby związane ze Lwowem i politycy m. in. premier i prezydent Francji Raymond Poincarė, przyszły prezydent Stanów Zjednoczonych Herbert Hoover, arcybiskup metropolita lwowski Bolesław Twardowski, marszałek Edward Rydz-Śmigły oraz ostatni prezydent II Rzeczypospolitej Ignacy Mościcki.

Ze względu na ilość studentów, Uniwersytet Jana Kazimierza był jedną z największych szkół wyższych II Rzeczypospolitej.  Do znanych studentów Uniwersytetu należeli Jan Karski (Kozielewski), Louis Bruno Sohn, Henryk Vogelfänger (Tońko), Rachela Auerbach, Roman Zubyk. Według statystyk, w roku akademickim 1921/1922 na uczelni kształciło się 4867 studentów i 318 wolnych słuchaczy; w roku akademickim 1932/33 na uczelni studiowało 7358 słuchaczy. W drugiej połowie lat 30-tych liczby te zaczęły spadać, głównie ze względu na problemy ekonomiczne młodzieży (ze względu na wysokie opłaty akademickie), a także represje stosowane przez polską młodzież nacjonalistyczną, a wymierzone bezpośrednio w słuchaczy pochodzenia żydowskiego. Pośród nich znalazły się żądania realizacji hasła numerus nullus (wykluczenie z nauczania akademickiego młodzieży żydowskiej) i wprowadzenia urzędowego getta ławkowego.

Wybuch II wojny światowe położył kres położył kres rozwojowi Uniwersytetu. Lwów został zajęty przez Sowietów, którzy wprowadzili zmiany w strukturze organizacyjnej uczelni. Odwołano z funkcji rektora profesora Romana Longchamps de Berier, zmieniono skład pracowników rektoratu i władz uniwersyteckich. W październiku 1939 r. wezwanie do objęcia funkcji rektora Uniwersytetu we Lwowie otrzymał sowiecki działacz partyjny z Kijowa Mychajło Marczenko (Михайло Марченко).

Po wkroczeniu do miasta nazistów, Uniwersytet został zamknięty. W lipcu 1941 r. na Wzgórzach Wuleckich rozstrzelano kilkudziesięciu profesorów uczelni, pośród których znaleźli się profesor historii literatury francuskiej Tadeusz Boy Żeleński, lekarz medycyny sądowej Włodzimierz Sieradzki, lekarz stomatolog Antoni Cieszyński, a także ostatni wybrany przed wojną rektor i profesor prawa cywilnego Roman Longchamps de Berier.