Stefan Grabiński

Stefan Grabiński (pseudonim Stefan Żalny; ur. 26 lutego 1887 roku w Kamionce Strumiłowej, zm.12 listopada 1936 roku we Lwowie) – polski pisarz fantastyczny, twórca słynnego cyklu nowel kolejowych Demon ruchu. Autor nowatorskiej koncepcji literackiej fantastyki, zwanej metafantastyką. Wielki admirator dzieł Edgara Allana Poego, a zarazem pisarz oryginalny i osobny. 

Jego matką była Eugenia z Czupków, nauczycielka gry na fortepianie. Ojciec, Dionizy Grabiński, pracował jako sędzia powiatowy w Łące nieopodal Sambora, gdzie Grabiński rozpoczął naukę w gimnazjum. Poznał tutaj Romana Pollaka, późniejszego historyka literatury baroku i badacza polsko-włoskich związków kulturalnych. W 1899 roku, po przedwczesnej śmierci chorego na gruźlicę ojca, Grabiński wraz z matką, babką i trzema młodszymi siostrami przeniósł się do Lwowa, miasta, które zapisało się najtrwalszym śladem w jego życiu. Zamieszkał przy ulicy Ossolińskich 10 i rozpoczął naukę w V gimnazjum, tzw. "bernardyńskim", gdzie literatury polskiej uczył Franciszek Próchnicki, polonista i filolog klasyczny, znany działacz oświatowy i społeczny. W pierwszych lwowskich latach dała o sobie znać odziedziczona po ojcu gruźlica – choroba zaatakowała początkowo kość prawej ręki, by wycofać się po udanej kuracji. Przyszły pisarz uzyskał świadectwo dojrzałości w 1905 roku i rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego – studiował filologię polską i klasyczną pod kierunkiem takich uczonych, jak Józef Kallenbach, Wilhelm Bruchnalski czy Roman Pilat. Uczęszczał także na wykłady słynnego psychologa i filozofa Kazimierza Twardowskiego.

Na początku studiów Grabiński mieszkał wciąż przy Ossolińskich 10, później przeprowadził się na ulicę Długosza (kolejno pod numery 8 i 3), by w końcu zająć pokój w kamienicy przy ulicy Piastów 18. W 1909 roku przyszły autor Demona ruchu własnym sumptem wydał swój debiutancki zbiór nowel Z wyjątków. W pomrokach wiary, który ukazał się pod pseudonimem "Stefan Żalny" i nie wzbudził niemal żadnej reakcji ze strony recenzentów, choć wybitny krytyk literacki Karol Irzykowski docenił Szaloną zagrodę – pierwszy tekst Grabińskiego ogłoszony drukiem. W 1910 roku pisarz ukończył studia i podjął pracę nauczyciela gimnazjalnego. Do roku 1917 uczył języka polskiego i łaciny w filii c. k. gimnazjum IV przy ulicy Chocimskiej, pracując także okresowo w gimnazjum Franciszka Józefa przy ulicy Batorego, we wzorowym gimnazjum VI na Łyczakowie oraz w prywatnych szkołach żeńskich: przy ulicy Sakramentek 16 i Mochnackiego 28. Do grona pedagogicznego zakładu na Łyczakowie należał także słynny historyk literatury Juliusz Kleiner. Wychowankiem Grabińskiego i Kleinera był m.in. Artur Hutnikiewicz, późniejszy znawca literatury okresu Młodej Polski i dwudziestolecia międzywojennego, twórca pierwszej monografii poświęconej życiu i dziełu autora Demona ruchu.

W 1917 roku Grabiński ożenił się z nauczycielką muzyki Kazimierą Korwin Gąsiorowską, z którą miał dwie córki. W tym samym roku wraz z rodziną przeniósł się do Przemyśla, gdzie objął stanowisko nauczyciela języka polskiego, historii i łaciny w I gimnazjum im. Juliusza Słowackiego. Nad Sanem pisarz zacieśnił więzi ze Stanisławem Maykowskim, krytykiem teatralnym, którego poznał jeszcze we Lwowie. Spędzał także wiele czasu na przemyskim dworcu, chłonąc gorączkową aurę kolejowego życia. Swoje obserwacje wykorzystał później w zbiorze nowel o upiornych pociągach i niesamowitych podróżnych – Demonie ruchu. W Przemyślu Grabiński napisał również swoją pierwszą sztukę teatralną – Ciemne siły, której premiera miała miejsce w 1920 roku w warszawskim Teatrze Małym. W spektaklu wzięli udział wybitni aktorzy: Wojciech Brydziński, Irena Solska i Leonard Bończa-Stępiński. Sztukę Grabińskiego pokazano także w Teatrze Miejskim im. Słowackiego w Krakowie, w 1921 roku pojawiła się zaś na deskach Teatru Miejskiego we Lwowie. Pisarza nie zniechęciły ani nikłe powodzenie spektaklu, ani krytyczne recenzje – kontynuował bowiem współpracę z dyrektorem krakowskiego teatru Teofilem Trzcińskim, co zaowocowało premierą kolejnej sztuki, trylogii dramatycznej Zaduszki (1921), również źle przyjętej przez publiczność i krytyków. Grabiński utrzymywał, że jego utwory sceniczne stanowią ambitną próbę stworzenia dramatu fantastycznego sui generis. Pod koniec lat dwudziestych próbował jeszcze wystawić w Krakowie sztukę Larwy, przemianowaną później na Manowiec. Premiera nie doszła jednak nigdy do skutku. W ostatnich latach I wojny światowej zmarły na gruźlicę dwie młodsze siostry pisarza. Na jego psychikę oddziałała szczególnie śmierć zaledwie dwudziestosześcioletniej Marii z Grabińskich Czaykowskiej, początkującej poetki, której wiersze dołączył do książkowego wydania dramatu Ciemne siły.

W 1921 roku, rozstawszy się z żoną, Grabiński wrócił do Lwowa i zamieszkał z matką przy ulicy Murarskiej 22. Zaczął uczyć języka polskiego w Seminarium Nauczycielskim Męskim przy ulicy Nabielaka 67 i VI gimnazjum na Łyczakowie. Utrzymywał w tym okresie kontakty z Karolem Irzykowskim oraz krytykiem literackim Jerzym Eugeniuszem Płomieńskim, który stał się wkrótce jego najbliższym przyjacielem. Wydawał kolejne tomy opowiadań, napisał także swoją pierwszą powieść – Salamandrę, która rozczarowała krytyków, ceniących wyżej krótkie formy autora Demona ruchu. W 1926 roku przeniesiono na ekran nowelę Grabińskiego Kochanka Szamoty. Za reżyserię był odpowiedzialny Leon Trystan, a w obsadzie znaleźli się Helena Makowska i Igo Sym. W tym samym roku Grabiński wyjechał ze swoją matką i Płomieńskim do wsi huculskiej Lubiźnia, położej w Karpatach niedaleko Delatyna. W kolejnych latach odwiedził też polskie wybrzeże (Gdynię) oraz wyjeżdżał za granicę (do Włoch i Rumunii). Wszystkie te podróże znalazły swoje odbicie w jego twórczości.

W 1929 roku Grabiński doznał dwóch krwotoków z płuc. W ten sposób dała o sobie znać uśpiona w jego organizmie gruźlica. Pisarz postanowił przeprowadzić się z matką do podlwowskiej miejscowości Brzuchowice, znanej z sosnowych lasów i dobroczynnego klimatu. W Brzuchowicach mieszkał przy ulicy Jasnej kolejno pod numerami 4 i 7 oraz w willi "Podlasie". Przymusowa emerytura i niewielkie zainteresowanie utworami pisarza skomplikowały jego sytuację finansową. Na szczęście w 1931 roku autor Demona ruchu uzyskał nagrodę literacką miasta Lwowa, co przypomniało jego nazwisko środowisku literackiemu międzywojennej Polski i pozwoliło mu podreperować domowy budżet. Jednak pieniądze szybko się rozeszły, a choroba nieubłaganie postępowała. W trakcie zabiegów o publikację swojej ostatniej powieści Wyspa Itongo Grabiński był zmuszony do okresowych powrotów do miasta, mieszkanie w Brzuchowicach było bowiem bardzo kosztowne. We Lwowie pisarz mieszkał kolejno przy Drodze Kulparkowskiej 3a i na Żeromskiego 15a m. 3. To właśnie tutaj, w ubogim, podnajmowanym pokoiku, Stefan Grabiński zmarł przedwcześnie na gruźlicę 12 listopada 1936 roku. Został pochowany kilka dni później na lwowskim Cmentarzu Janowskim. Przed pogrzebem zwłoki pisarza wystawiono w krypcie niewielkiego kościoła Reformatów przy ulicy Janowskiej.

Do wielkich zwolenników i propagatorów twórczości Grabińskiego należał Stanisław Lem, nazywający autora Demona ruchu "pisarzem swej lwowskiej młodości, który nie przepadł w rywalizacji z rówieśnymi mu Europejczykami".