Ul. Siańska, 16 – dawna synagoga Przedmiejska

Pierwotne dawne synagogi Krakowskiego przedmieścia były drewniane. Miały niedługi wiek, bo często niszczyły je pożary. Rozmieszczane były bardzo blisko murów miejskich, niedaleko od bramy Krakowskiej, pośród dość gęstej zabudowy dzielnicy żydowskiej. Jedna z drewnianych bożnic została utrwalona na rysunku Martina Grunewega, dodanym do jego opisu Lwowa. Przebywający we Lwowie od 1582 do 1601 roku Gruneweg w swoim dzienniku z końca XVI w. zaznaczył:

"… za moich czasów zbudowano nową synagogę na miejscu starej. Budując ją, zrobili wysoko podniesiony dach. … Za to musieli zapłacić karę, a dach obniżyć o połowę i teraz wygląda on jakby nadłamany." (Gruneweg, Najdawniejszy historyczny opis Lwowa, 112).

Wspomniana synagoga jest przedstawiona na najdawniejszym rysunku Lwowa Aureliusza Passaroti z lat 1607-1608 oraz na rycinie Franciszka Hogenbergera, wykonanej na podstawie tego rysunku, i opublikowanej w 1618 r. (Kostiuk, 1989)

 Przed synagogą był plac targowy z żydowskimi kramami. W 1619 r. uczniowie szkoły jezuickiej dokonali pogromu przedmiejskiej dzielnicy, niszcząc synagogę prawie doszczętu. Ją odbudowano, ale już w 1623 r. ona spłonęła w wielkim pożarze wraz z zabudową Krakowskiego przedmieścia. Po tym pożarze rajcowie zabronili wznosić budowle bliżej niż 400 łokci od miejskich fortyfikacji. Zgodnie z kontraktem, zatwierdzonym przez Zygmunta III Wazę 10 lipca 1624 r., przedmiejskim Judejczykom dozwolono zabudować nową ulicę (tzn. dzielnicę) – od Pełtwi na wschód do klasztoru sióstr Benedyktynek; a synagogę zbudować na innym miejscu – w nizinie Poznańskiego dworu, który ciągnął się od starej synagogi na północ aż do placu św. Teodora; przy murze kupić działki dla wznoszenia własnych budynków. Od 1462 r. wyznaczony teren był w posiadaniu jednej rodziny żydowskiej, w szczególności, na początku XVII w. władał nim dziedzic i posesor (właściciel nieruchomości) Abraham Moszkowicz (Bałaban, 214).

Na budowę nowej synagogi niezbędne było zezwolenie katolickiej władzy kościelnej. Wydając go ówczesny arcybiskup lwowski Andrzej Pruchnicki zastrzegał: "… żeby niewierni judeje nie murowali okazałej i kosztownej synagogi, a odpowiedniej skali i średniej miary”. W zezwoleniu, w szczególności, było zaznaczone, że "… sklepienie powinno być skromne, na trzy części puszczone, włoskim sposobem". (Dzielnica żydowska, 21; Bożnice obronne na wschodnich kresach Rzeczypospolitej, 1924, 199.)

Murowana synagoga powstała w 1632 roku. Pierwotnie składała się ona tylko z wielkiej kwadratowej sali modlitewnej (20,10 x 19,28 x 11 m), co świadczyło o licznej gminie. W 1635 roku król Polski Władysław IV Waza dał zgodę na dodatkowe wymurowanie modlitewnych pomieszczeń dla kobiet (ezrat naszym). (Kapral, 63).

Po ich dobudowie wymiary synagogi stanowiły ok. 24 x 35 m. Bożnica miała postać wielkiej sześciennej budowli nakrytej wysokim piramidalnym dachem z przełamaniem, tak że dominowała pośród gęsto zabudowanej żydowskiej dzielnicy. Galerie dla kobiet nakrywał "składany" dach. żeby nie przewyższał budynków mieszkalnych, jak wymagało ówczesne ustawodawstwo czy religijny przepis, wysoka sala modlitewna była zaglębiona na dziewięć stopni schodów. Zgodnie z ówczesnymi wymaganiami synagoga na wypadek napadu musiała być budowlą obronną. I chociaż nie zostało to utrwalone w dokumentach, jednak wiadomo, że Przedmiejska synagoga wytrzymała niejedno oblężenie, w szczególności, w drugiej połowie XVII w. Ponieważ dla pomyślnego wytrzymania oblężenia konieczne było prowadzenie ognia z góry, pierwotnie ściany synagogi, zapewne posiadały obronną attykę ze strzelnicami, za którą krył się charakterystyczny dla dawnych murowanych synagog "składany" (szedowy) dach. W ówczesnym Lwowie renesansowe attyki upiększały patrycjuszowskie kamienice na Rynku, ratusz, a także niektóre budowle sakralne, w szczególności, wieżę klasztoru Benedyktynek (1627) i synagogę Nachmanowicza (1582). Renesansowa attyka przedmiejskiej synagogi, widocznie, została zniszczona podczas pogromów w żydowskiej dzielnicy. Około połowy XVIII w. synagogę nakryto wysokim barokowym dachem z przełamaniem, jak widać na rycinie Pernoiera z 1772 r.

Imię autora Przedmiejskiej synagogi, niestety, pozostaje nieznane. Według hipotezy S. Krawcowa, mógł nim być cechowy mistrz Jakub Medliana, pochodzący ze szwajcarskiego kantonu Gryzonia (Graubünden). Nie mógł on jednak ukończyć synagogi, bo w 1630 r. zmarł. Budowla została wykończona dopiero w 1632 roku. Jej budowniczymi mogli być Ambroży Przychylny, który był głównym pomocnikiem Pawła Szczęśliwego przy wznoszeniu synagogi "Złotej Róży", oraz jego stały współtowarzysz Adam Pokora (de Larto). Ambroży Przychylny razem z Adamem Pokorą mieli już nawiązane kontakty z lwowskimi żydami, w szczególności, budowali kamienicę dla zamożnego mieszczanina Salomona Friedmanna przy ul. Starożydowskiej 34. Ambroży Przychylny (zm. 1641) przybył do Lwowa pod koniec XVI w. z miasta Engarena w Szwajcarii w kantonie Gryzonia, a w 1591 roku był zaliczony jako majster do lwowskiego cechu murarskiego; kilka razy był wybierany na młodszego cechmistrza, a w 1613 i 1630 r. – na starszego. Po śmierci Pawła Rzymianina, słynnego lwowskiego budowniczego ożenił się z jego wdową, córką Wojciecha Kapinosa, z którym razem wykańczał Uspeńską cerkiew.

Olbrzymie rozmiary Przedmiejskiej synagogi przyczyniły się do nowego konstrukcyjnego rozwiązania (cztery kolumny niosły układ stropów z dziewięci równych sklepień). Ważnym czynnikiem były również nowe kanony, wprowadzone przez krakowskiego rabina Moshe Isserlesa (1530-1572), zgodnie z którymi bima powinna być rozmieszczana w środku sali modlitewnej.

Lwowska Przedmiejska synagoga stała się pierwowzorem licznych żydowskich świątyń, wznoszonych według dziewięciopólnego planowo-przestrzennego schematu. Dziewięciopólne synagogi europejscy uczeni, w szczególności Grzegorz Łukomskij, nazwali "typem lwowskim". Na jego pojawienie się właśnie we Lwowie, miało oczywiście wpływ miejscowe budownictwo, a mianowicie stojące na czterech słupach świątynie bizantyjskiego typu: dawna cerkiew św. Jura (1363) i Ormiańska katedra (1363), wzniesione przez budowniczego Dorka (Dorchi), a także Ruska (Uspeńska, Wołoska) cerkiew, którą budowali Paweł Rzymianin i Ambroży Przychylny.

Surowy wygląd nierozczłonkowanych fasad Przedmiejskiej synagogi był podobny do ścian ówczesnych lwowskich kościołów, w szczególności św. Łazarza, który budował Przychylny, czy sióstr Benedyktynek. Attyka nad profilowanym gzymsem mogła być zbliżona do attyk lwowskich patrycjuszowskich kamienic (na przykład, Lorencowiczowskiej-Anczewskiej), ratusza czy do murów zamku w Starym Siole, budowanego przez Przychylnego.

W dawne czasy w przedsionku Przedmiejskiej synagogi był urządzony pręgierz (słup hańby) czyli kuna, do którego przywiązywano skazanych sądownie członków gminy.

Z lwowską synagogą Krakowskiego przedmieścia związane są imiona wybitnych działaczy żydowskiej kultury. W szczególności, w latach 1652-1667 jej rabinem był Dawid Ha-Lewi Segal – jeden z najbardziej znanych komentatorów rytualnego kodeksu Józefa Caro, autor znanej pracy "Turej Zahaw".

Jeszcze w połowie XIX w. Przedmiejska synagoga miała wygląd renesansowej budowli pod barokowym dachem. żródła archiwalne przynoszą dane o budowlanej historii synagogi w czasach póżniejszych. W ciągu istnienia bożnica poszerzała swe pomieszczenia, obrastając różnymi przybudówkami, które nie tylko szpeciły jej wygląd zewnętrzny, ale prowadziły do zniszczeń. Na przykład, nadbudowanie nad południową galerią dla kobiet drugiej kondygnacji, której ścianę postawiono bezpośrednio na sklepienie, wywołało pęknięcie ostatniego. W latach 1864-1865 na propozycję budowniczego Józefa Engla zamurowano wejście i okienko do sali modlitewnej. (ДАЛО 2/1/731: 4-5, 39).

Mimo tego ogólny stan i wygląd synagogi domagał się renowacji. Kierownicy gminy Chaim Birnbaum i Schmelke Sokal w 1870 roku zamówili projekt jej rekonstrukcji u architekta Michaela Gerla. Po rekonstrukcji przeprowadzonej według tego projektu w 1871 roku synagoga stała się budowlą klasycystyczną. Z Przedmiejską synagogą, jakby oddzielne kaplice, łączyły się mależkie bożnice, w szczególności cechowe – krawców i rzeźników, brackie domy modlitwy, talmudyczne szkoły i in.

W roku 1926 w niej mieściły się synagogi różnych stowarzyszeń – "Chajutim Gedolim", "Menakrem", "Melamdim", "Nosej Katow", "Sowche Cedek". Wszystkie miejsca w synagodze były przydzielone do konkretnych właścicieli i mogły być sprzedawane lub dziedziczone w spadku, o czym świadczy proces sądowy o miejsce.

Jeszcze przed I wojną światową, w 1912 roku Wielką Przedmiejską synagogą zaczęto rekonstruować według projektów dwóch architektów – Wołodymyra Pidhorodeckiego i Henryka Salwera. Według projektu Pidhorodeckiego rozpoczęto wymianę drewnianych stropów zachodnich galerii dla kobiet na betonowe. Jednak prace były przerywane z powodu działań wojennych. W 1914 roku zostały rekonstruowane przedsionki bocznych galerii, uszkodzome podczas wojny. Prace obejmowały restaurację belek, pzeprowadzenie elektrycznego oświetlenia w części kobiecej (inż. Oskar Piotrowski), urządzenie 16 okien i in. W czasie wojny częściowo spłonęły krokwie nad krużgankami. (ДАЛО 2/1/731: 12; ЦДІАУЛ 701/3/217).

Synagoga doznała uszkodzeń podczas listopadowego pogromu w 1918 roku, dokonanego przez polskich lumpów. Wówczas częściowo ucierpiał jej wystrój wewnętrzny. Na pamiątkę o tych wydarzeniach na specjalnie pozostawionym spalonym kapitelem kolumny mieszczono tabliczkę z napisem: "Na pamiątkę pożaru wznieconego w dniach pogromu 19 islewa 5579". 

Rekonstrukcyjne prace po wojnie prowadzono według projektu Leopolda Reissa, zatwierdzonego przez Grono Konserwatorskie. W 1919 roku ukończono tynkowanie elewacji, rozpoczęte jeszcze w 1914 r. Bez zezwolenia zostały wymienione charakterystyczne sklepienia w parterowych galeriach kobiecych. Prace malarskie wykonywała firma "Bracia Fleck". W 1920 roku pod kierownictwem Reissa ukończono wymianę drewnianego stropu puliszu na żelbetowy oraz przełożono podłogi. Według jego projektu urządzono wejście na głównej fasadzie. Zgodnie z projektem Gerla, fasada zachodnia miała mieć wejścia na osiach skrajnych segmentów siedmioosiowej głównej części fasady. Reiss zaproponował urządzenie centralnego wejścia o trzech drzwiach. Od strony wewnętrznej wejście to wraz ze schodami prowadzącymi do zagłębionego puliszu miało okazały wygląd. W międzyściankach potrójnych drzwi umieszczono dwie kropielnice na postumentach. Do projektu Reissa Grono Konserwatorskie miało szereg zastrzeżeń: poręcze schodów powinne być skromne i przy ścianie, a nie oddzielne na tralkach; miejsce przy kropielnicach powinno być wymoszczone kamiennymi, a nie szamotowymi płytami; zważając na to, że synagoga stanowi zabytek, jakiekolwiek zmiany powinne być uzgodniane w magistracie, osobliwie odnosi się to do odbudowy dwóch bocznych przedsionków dla kobiet; dawny artystyczny baldachim należy wzmocnić i odczyścić. Wszystkie schodowe stopnie powinne być wykonane z trembowelskiego lub tarnopolskiego kamienia.

Prace wykonywali: Andrzej Jaworski, majster kamieniarski – zrobił schody na zamówienie Reissa; L. E. Schrage – prace stolarskie: N. Bielicki i Bautmusereich – prace ślusarskie i wyroby metalowe.

Kierownikami gminy Wielkiej Przedmiejskiej synagogi w latach 1919-1926 byli: Chaim Wolf Taube, Dawid Reicher, Hersch Karl, Aizig Rappaport, Moises Horowic, Moises Zic, Chaim Israel Fridmann. (ДАЛО 2/1/731:  2-3, 33, 35-38; ЦДІАУЛ 701/3/553. O rekonstrukcji Wielkiej synagogi na Bożniczej w latach 1919-1926). 

ściany synagogi pokrywały charakterystyczne malowidła zaprojektowane w 1918 roku przez braci Eryka i Maurycego Flecków. Przedmiejska synagoga była bogatą świątynią o czym świadczy jej inwentarz, spisany w 1920 roku.